Μέχρι πριν από λίγα χρόνια, το ραδιόφωνο ήταν ένα θερμό, δημοκρατικό μέσον επικοινωνίας. Δεν κόστιζε πολύ, κι αυτό επέτρεπε σε πολλές μουσικές εκπομπές του να αναδεικνύουν νέες μουσικές τάσεις και τολμηρούς καλλιτέχνες, αποκαθιστώντας μια προσωπική σχέση με χιλιάδες ακροατές και βοηθώντας τους να ανακαλύψουν κάτι πέρα από το μέινστριμ. Ομως οι καιροί αλλάζουν.
Μικρόφωνα χωρίς παραγωγούς. Ολο και συχνότερα θα το βλέπουμε στα στούντιο. Φτηνό ή όχι, οι επιχειρηματίες θέλουν να κάνουν το ραδιόφωνο ακόμα πιο κερδοφόρο. Πάση θυσία. Και η κρίση είναι ένας καλός λόγος ή, συχνότερα, ένα καλό άλλοθι γι’ αυτό.
Ετσι τα τελευταία χρόνια όλο και περισσότεροι σταθμοί κόβουν τις εκπομπές με χαρακτήρα, περιορίζοντας το ρεπερτόριό τους σε φτωχές παραλλαγές ελάχιστων τραγουδιών. Ενώ η φετινή σεζόν άρχισε με την κυβέρνηση να σφυρίζει αδιάφορα απέναντι στις ελλείψεις της κρατικής ραδιοφωνίας (από τον Δεκαπενταύγουστο περιμένουμε την προκήρυξη για τους συμβασιούχους), με σταθμούς και δισκογραφικές εταιρείες απλώς να αλληλοεξυπηρετούνται, αφήνοντας τους ακροατές να νομίζουν ότι τους προτείνουν νέους σταρ και με πιέσεις σε καλλιτέχνες να απαρνηθούν τα δικαιώματά τους, προκειμένου ν’ ακούσουν τα τραγούδια τους απ’ τα ερτζιανά. Και ακόμα, με πολύ λιγότερους επαγγελματίες πίσω από τα μικρόφωνα. Τελευταίο παράδειγμα ο «Μελωδία 99,2». Απολύθηκαν οι περισσότεροι παραγωγοί (Οδυσσέας Ιωάννου, Κώστας Θωμαΐδης, Διονυσία Μπάκα κ.ά.), με αποτέλεσμα ο σταθμός-προπύργιο του καλού ελληνικού τραγουδιού να παίζει πλέον με playlist τα Σαββατοκύριακα. Τουλάχιστον το ρεπερτόριό του δεν έχει αλλάξει, κάτι είναι και αυτό.
Τα ίδια τραγούδια
Ας τα πάρουμε με τη σειρά. Μέχρι πρότινος θα ήταν αδιανόητο. Και όμως, σήμερα, υπάρχει μουσικό ραδιόφωνο που βγάζει ολόκληρο δεκαπενθήμερο πρόγραμμα μεταδίδοντας συνολικά μόνο 167 τραγούδια! Είναι ο «Hot FM» 104,6 και αν νομίζετε πως δεν τον ακούει κανείς, κάνετε λάθος. Δεύτερος είναι στη λίστα με τις τελευταίες ακροαματικότητες. «Είναι το νέο μοντέλο», λέει στο «7» ο Σταύρος Μπουλιτσάκης, ιδιοκτήτης του Media Inspector, μιας εταιρείας που καταγράφει με ακρίβεια τα τραγούδια που μεταδίδονται από τους ραδιοφωνικούς σταθμούς. «Ενα μοντέλο που απευθύνεται σε ακροατές οι οποίοι δεν ακούνε ραδιόφωνο περισσότερο από μία ώρα την ημέρα. Μέσα σε αυτή την ώρα προσπαθούν να στριμώξουν όλες τις σημερινές επιτυχίες. Και φυσικά δεν έχουν πρόβλημα να τις επαναλάβουν μετά από δύο ώρες».
Η κρίση του μουσικού ραδιοφώνου περνάει φυσικά και απ’ το ταμείο. Η διαφημστική δαπάνη έχει μειωθεί έως και 30%. «Οι διαφημιζόμενοι δεν έχουν καταλάβει ότι αποτελεί το πιο δημοφιλές και αξιόπιστο μέσο και το έχουν “ριγμένο” σε σχέση με την τηλεόραση. Φταίνε όμως και οι ακροατές που δίνουν νούμερα σε ραδιόφωνα που παίζουν μόνο 150 τραγούδια την εβδομάδα και δεν έχουν ούτε έναν παραγωγό», λέει ο Τάσος Τρύφωνος, διευθυντής προγράμματος του Love Radio.
Πράγματι, τα περισσότερα μουσικά ραδιόφωνα λειτουργούν πια με ελάχιστους ανθρώπους. Ο «Δίεση 101,3» έχει επτά παραγωγούς, ο «Rock 96,9» το ίδιο, ο «Freedom 88,9» μόλις τρεις, όσους το «Δίφωνο 96,6» και ο «Oasis 88», ο δε «Derti 98,6» μόνο έναν. Επίσης οι «Hot» και «Music» δεν έχουν κανέναν. Ραδιόφωνα i-pod δηλαδή! Χώρια ότι πολλές από τις θέσεις αυτές στα μικρόφωνα τις παίρνουν σελέμπριτι ή τηλεοπτικά πρόσωπα που δεν έχουν σχέση με τα FM.
Κυριαρχούν οι μετρήσεις
«Είναι πολύ δύσκολο να βγουν μουσικοί παραγωγοί με το στάτους που γνωρίζαμε έως τώρα», λέει ο Γιάννης Πετρίδης, που έχει το ρεκόρ τεσσάρων δεκαετιών στα ερτζιανά και προθυμοποιήθηκε να εργαστεί δωρεάν ώσπου να βρει επιτέλους η ΕΡΑ την τυπική φόρμα για να συνεχίσει. «Από τη στιγμή που το μεράκι και η φαντασία έδωσαν τη θέση τους στις μετρήσεις και τη διαφήμιση, όλα άλλαξαν. Ομως παρουσιάζονται ακόμα ταλαντούχα παιδιά στο ράδιο που παρακολουθούν την επικαιρότητα και λένε κάτι περισσότερο από τα μπαρ και τα πάρτι».
Ο Ποσειδώνας Γιαννόπουλος συμπλήρωσε 23 χρόνια στο ραδιόφωνο – τώρα είναι στον «Sfera 102,2». «Υπάρχει όντως η τάση τα ποσοστά ακροαματικότητας να γεννούν αποφάσεις. Οπως και μια νέα ψύχωση του τύπου “τι θέλει η νεολαία”. Κι όμως, αντίθετα απ’ ό,τι νομίζουν μερικοί επιχειρηματίες, και οι σημερινοί νέοι ακροατές επιθυμούν να νιώθουν έντονα την προσωπικότητα των παραγωγών που ακούν, επιζητούν την άποψή τους, το έξυπνο ή καυστικό χιούμορ τους και όχι “fashion victim υφάκι” από δήθεν «fresh φωνές”».
Ο ίδιος υπήρξε για ένα διάστημα και διευθυντής στο ραδιόφωνο του «Sfera 102,2». «Προσπαθώντας να διευθύνω με δημιουργικά κριτήρια, κατάλαβα ότι δεν μπορείς να πετύχεις εύκολα τους στόχους σου όταν το ραδιοφωνικό περιβάλλον κινείται ήδη σε ξένα προς το ραδιόφωνο μονοπάτια».
Η εξουσία της λίστας
Δεν είναι εύκολο να τηρήσεις τέτοια κριτήρια όταν ο κανόνας είναι πια το playlist, ο προγραμματισμός δηλαδή των τραγουδιών που θα μεταδοθούν όλη την ημέρα. Ο υπολογιστής είναι ένα χρήσιμο εργαλείο, αρκεί να μη γίνεται μέσον επιβολής: «Το playlist είναι σαφέστατα ένας περιορισμός για τον παραγωγό, αλλά στην εποχή της ραδιοφωνικής πληθώρας μάς βοηθά να δίνουμε άμεσα το μουσικό μας στίγμα, ώστε και ο ακροατής να μπορεί ευκολότερα να αποφασίσει ποιος σταθμός τού ταιριάζει μουσικά», υποστηρίζει ο Π. Γιαννόπουλος. «Ταυτόχρονα βέβαια, δημιουργεί μεγάλη εξουσία, συγκεντρωμένη σε ένα μόνο πρόσωπο ανά σταθμό. Πρέπει όσοι την κατέχουν να τη χειρίζονται προσεκτικά, αλλά και οι ιδιοκτήτες των σταθμών να αποφασίζουν το ίδιο προσεκτικά σε ποιον την παρέχουν».
Δεν είναι βέβαιο ότι το playlist οδηγεί, έτσι όπως λειτουργεί σε πολλούς ραδιοσταθμούς, στο θάνατο της μουσικής, σίγουρα όμως οδηγεί στην απαξίωση των παραγωγών που μετατρέπονται σε απλούς διαχειριστές της κονσόλας, χωρίς τη δυνατότητα επιλογής των τραγουδιών που ακούγονται στην εκπομπή τους. «Μέτρον άριστον» πιστεύει ο Τ. Τρύφωνος του «Love». «Εμείς διαθέτουμε μια database εκατοντάδων τραγουδιών, μέσα από την οποία οι παραγωγοί μπορούν να επιλέξουν. Αν βέβαια το κάνεις το play list για να εξασφαλίσεις ότι θα παίζονται περισσότερα τραγούδια της δισκογραφικής εταιρείας του ομίλου στον οποίο ανήκει και ο σταθμός σου ή που έγραψες εσύ και οι φίλοι σου, τότε πιστεύω ότι είναι αρνητικό μακροπρόθεσμα το αποτέλεσμα».
Είναι αλήθεια ότι στις διευθύνσεις των σταθμών βρίσκονται συχνά συνθέτες και στιχουργοί (ο Βαλεντίνο στον «Sfera», ο Οδυσσέας Ιωάννου μέχρι πρόσφατα στον «Μελωδία»), ενώ ακόμα συχνότερα οι σταθμοί έχουν επιχειρηματικό εναγκαλισμό με δισκογραφικές εταιρείες. Π.χ. ο «Ρυθμός 94,9», ο «ΑΝΤ1» και η δισκογραφική Heaven Music ανήκουν στον ίδιο όμιλο. Και στο Top 10 του «Ρυθμού», οι οκτώ στους δέκα καλλιτέχνες προέρχονται από τη Heaven. Επίσης, ο όμιλος Γιαννίκου διαθέτει και ραδιοσταθμούς («Δίφωνο 96,6» με έντεχνο ρεπερτόριο, «Oasis 88» με λαϊκά και «Fresh 88,6» με ποπ καθώς και δισκογραφικές εταιρείες (Legend, Lyra) που αλληλοϋποστηρίζονται σταθερά.
Σ’ αυτή την παλιά ιστορία, έρχονται τώρα να προστεθούν νέες. Η ιδιοκτησία του «Σκάι 100,3» αποφάσισε να μη μεταδίδει τραγούδια καλλιτεχνών, που έχουν αναθέσει στην ΑΕΠΙ την είσπραξη των πνευματικών δικαιωμάτων τους. Επειδή, όμως, κάτι πρέπει να μεταδίδουν, υπάρχει πάντοτε ο κίνδυνος μετάθεσης τυχόν ευθυνών στους ίδιους τους καλλιτέχνες: «Στο παρελθόν έχει παρατηρηθεί ότι περιοδικά που διανέμουν CD με καλλιτέχνες εκτός ΑΕΠΙ δίνουν στους μουσικούς να υπογράψουν μια υπεύθυνη δήλωση ότι δεν είναι γραμμένοι στην ΑΕΠΙ» μας λέει ο δικηγόρος Άρης Καραμπεάζης. «Σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα τους ζητούν επίσης να υπογράψουν ότι, αν η ΑΕΠΙ εγείρει οποιεσδήποτε αξιώσεις κατά του περιοδικού/σταθμού για την μετάδοση της μουσικής τους, τότε εκείνοι αναλαμβάνουν να πληρώσουν οποιαδήποτε απαίτηση τυχόν επιδικαστεί». Τόσο οι ίδιοι οι καλλιτέχνες, όσο και οι ανεξάρτητες δισκογραφικές εταιρίες έχουν το δικαίωμα να αρνηθούν τέτοιους όρους και όταν το κάνουν κατά κανόνα τα περιοδικά ή οι ραδιοσταθμοί συμφωνούν τελικά να απαλειφθεί ο συγκεκριμένος όρος από το συμβόλαιο.
Και τώρα κάντρι…
Προς το παρόν ο «Σκάι» μεταδίδει αρκετά παλιά κάντρι, που τού έρχονται ίσως οικονομικότερα: «Μια πιθανή εξήγηση για αυτό είναι ότι στην Αμερική οι μουσικοί και οι ερμηνευτές είχαν πάντοτε ισχυρά συνδικάτα και κατάφερναν να παίρνουν μεγάλες αμοιβές κατά τη συμμετοχή τους στις ηχογραφήσεις. Έτσι δεν είχαν περαιτέρω αξιώσεις για την δημόσια εκτέλεση του ηχογραφήματος, παραιτούμενοι κατ’ ουσίαν από το συγγενικό τους δικαίωμα».
Ελάχιστοι είναι οι σταθμοί που παίζουν ελεύθερα, χωρίς playlist. Τα μουσικά ραδιόφωνα της ΕΡΤ (Kosmos, Δεύτερο Πρόγραμμα, Τρίτο Πρόγραμμα), ο «Μελωδία 99,2», ο «Best 92,6», ο «Εν Λευκώ 87,7». «Το μουσικό ραδιόφωνο βρίσκεται σε φάση αυτόματου πιλότου», λέει η Κατερίνα Καφεντζή, διευθύντρια προγράμματος του τελευταίου και μουσική επιμελήτρια της εκπομπής του Κωνσταντίνου Τζούμα. «Το μουσικό ύφος του σταθμού μας πάντως δεν χρήζει λίστας».
Η ποιοτική διολίσθηση των μουσικών ραδιοφώνων σίγουρα συμβάλλει στη μείωση των πωλήσεων δίσκων, αλλά και της μετάκλησης καινούριων ξένων ονομάτων. Παλιά συγκροτήματα έρχονται ξανά και ξανά: Scorpions, James, Placebo κ.ά. Αναμενόμενο, από τη στιγμή που δεν υπάρχουν καλά μουσικά ραδιόφωνα να υποστηρίξουν τα live της πόλης. «Γιατί να φταίει το ραδιόφωνο;» αντιτείνει η Κατερίνα. «Πόσα ραδιόφωνα βρίσκονται στην Αθήνα που να παίζουν χέβι μέταλ ή low bap; Και όμως, επικρατεί το αδιαχώρητο στις συναυλίες με καλλιτέχνες του είδους».
Αραγε βγαίνουν πια στην Ελλάδα από τους ραδιοσταθμούς ξένα τραγούδια επιτυχίες; «Βεβαίως. Απλώς έχει πλέον δημιουργηθεί μια ανακολουθία, μεταξύ μαζικής αποδοχής και “υποτιθέμενης” διαχρονικότητας ή αξίας ενός τραγουδιού».
