Του Γιάννη Γκλαρνέτατζη-ομάδα alterthess
Τον Νοέμβρη του 1954 διεξήχθησαν οι δεύτερες μεταπολεμικές δημοτικές εκλογές στην Ελλάδα. Ο πρωθυπουργός στρατάρχης Αλέξανδρος Παπάγος, πανίσχυρος κοινοβουλευτικά πριν δυο χρόνια, μετά τον εκλογικό θρίαμβο του Ελληνικού Συναγερμού (ελέω πλειοψηφικού), είχε ήδη αρχίσει να αντιμετωπίζει προβλήματα με διαφωνίες κι αποχωρήσεις βουλευτών από το κόμμα του, με κυριότερη αυτή του πρώην υπουργού Συντονισμού Σπύρου Μαρκεζίνη (Απρίλιος 1954), η οποία έφτασε σε οριστική ρήξη στις 10.11.1954 -λίγες μέρες πριν τις δημοτικές εκλογές- όταν ο πρωθυπουργός κατηγόρησε τον πρώην υπουργό του ότι δέσμευσε, κρυφά, το ελληνικό δημόσιο για το ραδιοφωνικό και τηλεφωνικό δίκτυο έναντι της Τελεφούνκεν και, από τότε, της Ζήμενς! {Στην κοινοβουλευτική συζήτηση “αναδυόταν μία νοσηρή διαπλοκή μεταξύ πολιτικής εκπροσώπησης, ξένων παρεμβάσεων και εγχώριων αντιπροσώπων, ο κυριότερος από τους οποίους και πρόσωπο κλειδί στη συγκεκριμένη υπόθεση ήταν ο Ι. Βουλπιώτης (αντιπρόσωπος της Ζήμενς και της Τελεφούνκεν, αλλά και συνεργάτης των Γερμανών κατά την Κατοχή)”. Ηλίας Νικολακόπουλος, Η καχεκτική δημοκρατία: Κόμματα και εκλογές, 1946-1967, Πατάκης, Αθήνα, 6η εκδ., 2010, σ. 186.} Έτσι η κυβέρνηση επεδίωκε οι εκλογές για την τοπική αυτοδιοίκηση να μην πάρουν πολιτικό χρώμα (πρωτότυπο).
Στην άλλη άκρη του πολιτικού φάσματος η Ε.Δ.Α. (Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά) έχοντας μείνει χωρίς κοινοβουλευτική εκπροσώπηση από το '52, ήθελε να βρει διέξοδο -τουλάχιστον- σε τοπικό επίπεδο. Στον χώρο του Κέντρου τα πράγματα ήταν συγκεχυμένα. Το Κ.Φ. (Κόμμα Φιλελευθέρων) είχε το μόνιμο πρόβλημα ηγεσίας που προκαλούσε η δυαρχία Γεωργίου Παπανδρέου – Σοφοκλή Βενιζέλου, ενώ η Ε.Π.Ε.Κ. (Εθνική Προοδευτική Ένωσις Κέντρου) παράπαιε μετά τον θάνατο του ιδρυτή της στρατηγού Νικολάου Πλαστήρα (26.7.2953). Το φθινόπωρο, όμως, του ΄53 είχε δημιουργηθεί ένα καινούργιο κεντροαριστερό κόμμα, το Δ.Κ.Ε.Λ. (Δημοκρατικό Κόμμα Εργαζομένου Λαού, τίτλος που μοιάζει εξαιρετικά μ' αυτόν του κυπριακού Ανορθωτικού Κόμματος Εργαζομένου Λαού -Α.Κ.Ε.Λ.) με αρχηγούς τους παλαίμαχους σοσιαλιστές Γιώργο Καρτάλη και Αλέξανδρο Σβώλο. Το νέο κόμμα πολύ γρήγορα άρχισε τις διαδικασίες συνεργασίας με την Αριστερά, με τις “ευλογίες” και του ηγέτη του Κ.Κ.Ε. Νίκου Ζαχαριάδη. “Η συνεργασία του ΔΚΕΛ με την ΕΔΑ συμπαρέσυρε με τη δυναμική της τις περισσότερες δυνάμεις της ΕΠΕΚ (παρά τις σχετικές ταλαντεύσεις της ηγεσίας της) και έτσι τα τρία κόμματα αποφάσισαν να προσδώσουν πολιτικό χαρακτήρα στις επόμενες δημοτικές εκλογές. Με την επιλογή αυτή συμπαρατάχθηκαν και τα περισσότερα στελέχη του Κ.Φ., παρά την άρνηση του Γ. Παπανδρέου -ο οποίος, συντασσόμενος με την κυβέρνηση κατήγγειλε τη συγκρότηση του “νέου ΕΑΜ”- να προσδώσει πολιτικό χαρακτήρα στις δημοτικές εκλογές”. {Η. Νικολακόπουλος, Η καχεκτική δημοκρατία..., ό.π., σ. 183-186.}
Νίκη των αντισυναγερμικών
Η συνεργασία Κέντρου και Αριστεράς απέδωσε εξαιρετικά. Καθώς ο νέος νόμος προέβλεπε την άμεση εκλογή δημάρχου (με 40% στον πρώτο γύρο, αλλιώς ακολουθούσε δεύτερος) οι αντισυναγερμικοί συνδυασμοί κέρδισαν, από την πρώτη Κυριακή (21.11), στους περισσότερους μεγάλους δήμους (με πληθυσμό πάνω από 40.000). Πιο συγκεκριμένα στην Αθήνα εκλέχτηκε ο στρατηγός Π. Κατσώτας (ανεξάρτητος φιλελεύθερος, επικεφαλής των ελληνικών δυνάμεων στο Ελ Αλαμέιν, αλλά και μεγάλων μονάδων στη διάρκεια του Εμφυλίου) με 41%, στον Πειραιά ο Δ. Σαπουνάκης (ανεξάρτητος συνεργαζόμενος με την ΕΔΑ) με 44,1%, στον Βόλο ο Γ. Καρτάλης με 59,4%, στη Λάρισα ο Δ. Χατζηγιάννης (φιλελεύθερος) με 57,9%, στην Καβάλα ο Α. Βαβαλέσκος (ΕΠΕΚ) με 48%, στη Νίκαια ο Ν. Τουντουλίδης (ΕΔΑ) με 52,2% και στο Κερατσίνι ο Δ. Μισαηλίδης (ΕΔΑ) με 65,9%! Μόνο στην Πάτρα (Β. Ρούφος) και την Καλλιθέα (Ν. Σκανδαλάκης) εκλέχτηκαν οι υποψήφιοι που υποστηρίχθηκαν από τον Ελληνικό Συναγερμό, ενώ στο Ηράκλειο επικράτησε, παραδοσιακά, ο υποψήφιος του Κόμματος Φιλελευθέρων (Γ. Γεωργιάδης). {Η. Νικολακόπουλος, Η καχεκτική δημοκρατία..., ό.π., σ. 187.}
Το αποτέλεσμα προκάλεσε άμεσους τριγμούς στο πολιτικό σκηνικό. “Ο κ. Παπάγος έχασε το λαϊκόν έρεισμα – Οι αντισυναγερμικοί επεκράτησαν – Τίθεται θέμα διαλύσεως της Βουλής και εκλογών”, είναι οι τίτλοι στο πρωτοσέλιδο της Μακεδονίας στις 23.11.1954. Ο πρωθυπουργός αντέδρασε με απειλές: “Προειδοποιώ τους ελαχίστους Δημάρχους, οίτινες έρριψαν πολιτικά συνθήματα και εβασίσθησαν και επί κομμουνιστικών ψήφων, ότι επ' ουδενί λόγω θα επιτραπή η μεταβολή των Δήμων εις εστίας πολιτικής δραστηριότητος, ασυμβιβάστου προς τας αρχάς της τοπικής αυτοδιοικήσεως”. {Το Βήμα, 23.11.1954, είναι αξιοσημείωτο ότι κατά την προεκλογική περίοδο Το Βήμα κράτησε το ζήτημα των δημοτικών εκλογών εκτός πρώτης σελίδας, σε αντίθεση με τη Μακεδονία.} Ο πρόεδρος των Φιλελευθέρων Γ. Παπανδρέου στράφηκε εναντίον της κυβέρνησης για την αλλαγή του νόμου για τις δημοτικές εκλογές, επειδή ο προηγούμενος νόμος που προέβλεπε έμμεση εκλογή δημάρχων, “τον οποίον” -όπως δήλωνε- “είχον εμπνευσθή από την διαπίστωσιν, ότι το ΚΚΕ, διότι ακριβώς διαθέτει συγκεντρωμένην δύναμιν εις τας περισσότερας πόλεις, γίνεται ουσιαστικός ρυθμιστής του αποτελέσματος της αμέσου εκλογής των δημάρχων”, είχε τη “θεμελιώδη αρετήν ότι εματαίωνε και την εκλογήν ερυθρών δημάρχων και τον σχηματισμόν παλλαϊκών μετώπων”. {Μακεδονία, 23.11.1954.} Από την άλλη, ο επίτιμος πρόεδρος των Φιλελευθέρων Σ. Βενιζέλος αφού στις 19.11 στρεφόταν κατά της συνεργασίας με την ΕΔΑ, στις 23.11 έστελνε συγχαρητήρια στον εκλεγέντα, με τις ψήφους και της ΕΔΑ, δήμαρχο Αθήνας!
Η έκπληξη της Θεσσαλονίκης
Στον δήμο Θεσσαλονίκης οι υποψήφιοι δήμαρχοι ήταν τέσσερις. Ο Παντελής Πετρακάκης (με τη στήριξη του Ελληνικού Συναγερμού, απερχόμενος δήμαρχος), ο Ονούφριος Παπαβασιλείου (υποψήφιος του Κόμματος Φιλελευθέρων με την υποστήριξη της ΕΠΕΚ), ο Σωτήριος Γκοτζαμάνης (δωσίλογος υπουργός επί Κατοχής) και ο Μηνάς Πατρίκιος (τέως βουλευτής της ΕΠΕΚ, αλλά τώρα μέλος του ΔΚΕΛ, κοινός υποψήφιος με την ΕΔΑ). Τα αποτελέσματα της 21ης Νοεμβρίου ήταν τα εξής:
- Μ. Πατρίκιος 26.842 – 36,84%
- Σ. Γκοτζαμάνης 17.685 – 24,27%
- Ο. Παπαβασιλείου 16.587 – 22,77%
- Π. Πετρακάκης 11.744 – 16,12%
Προφανώς η έκπληξη δεν ήταν η πρώτη θέση του κεντροαριστερού υποψήφιου, που έπιασε τη μέγιστη καταγεγραμμένη δύναμη της ΕΔΑ (37%, σε αναπληρωματική εκλογή στις 24.1.1954, με υποψήφιο τον επικεφαλής της Ιωάννη Πασαλίδη), {Η. Νικολακόπουλος, Η καχεκτική δημοκρατία..., ό.π., σ. 187.} αλλά η δεύτερη θέση ενός ανθρώπου που υπήρξε κορυφαίος συνεργάτης των κατακτητών της χώρας. “Τα αποτελέσματα... επροξένησαν ζωηράν έκπληξιν. Γενικώς δεν ανεμένετο να συγκεντρώση τόσον μέγαν αριθμόν ψήφων ο κ. Γκοτζαμάνης”, αναφέρει η Μακεδονία την Τρίτη μετά τις εκλογές, ενώ στη συνέχεια επιχειρεί μια πολιτικογεωγραφική ανάλυση της ψηφοφορίας: “Τον κ. Γκοτζαμάνην, όπως εξάγεται εκ των αποτελεσμάτων, εψήφισαν 2.000 περίπου γηγενείς φιλελεύθεροι. Επίσης τον εψήφισαν τα 80% των συναγερμικών ψηφοφόρων. Οι Κρήτες, εξ άλλου, με βάσιν τους Κρήτας πολιτευτάς, εψήφισαν κ. Πετρακάκην, υπολογίζονται δε ούτοι εις 5.000-6.000”.
Με βάση των πίνακα των αναλυτικών αποτελεσμάτων κατά εκλογικό τμήμα που δημοσιεύει η εφημερίδα την ίδια ημέρα, ο Μ. Πατρίκιος ήρθε πρώτος σε 66 τμήματα (37 ανδρών και 29 γυναικών), ο Σ. Γκοτζαμάνης πρώτευσε σε 28 (15 ανδρών και 13 γυναικών), ενώ σε έξι εκλογικά τμήματα (πέντε ανδρών και ένα γυναικών) την πρώτη θέση κατέλαβε ο Ο. Παπαβασιλείου. Πιο συγκρεκριμένα ο κοινός υποψήφιος ΔΚΕΛ-ΕΔΑ κέρδισε στους συνοικισμούς Τούμπας (όλα τα τμήματα των ενοριών Αγ. Θεράποντος, Αγ. Μαρίνης και Αγ. Βαρβάρας και δύο από τα τρία του Αγ. Φανουρίου) και Χαριλάου (όλα της Οσίας Ξένης), στην Άνω Πόλη (όλα των Ταξιαρχών και Αγ. Αναργύρων, δύο από τα τρία της Λαοδηγήτριας, τέσσερα από τα πέντε του Πρ. Ηλία και τρία από τα τέσσερα της Αγ. Αικατερίνης) και στο δυτικό τμήμα (όλα της Παν. Φανερωμένης και των Αγ. Πάντων, δύο από τα τρία των Δώδεκα Αποστόλων), ενώ πήρε τα μισά τμήματα στα ανατολικά (τρία από τα επτά της Αναλήψεως, τρία από τα πέντε της Αγ. Τριάδος και του Αγ. Ιωάν. Χρυσοστόμου, δύο από τα τέσσερα του Αγ. Ελευθερίου) κι αρκετά στο κέντρο (όλα της Παναγούδας, Υπαπαντής, Κοιμ. Θεοτόκου και Παν. Δέξιας, ένα από τα δύο της Παν. Χαλκέων, δύο από τα πέντε της Αχειροποιήτου, ένα από τα πέντε της Αγ. Σοφίας και του Αγ. Μηνά). Η δύναμη του δωσίλογου υπουργού βρίσκεται κυρίως στο κέντρο (όλα τα τμήματα των ενοριών Νέας Παναγίας και Αγ. Κωνσταντίνου & Ελένης, τέσσερα στα πέντε σε Αγ. Σοφία και Αγ. Μηνά, τρία στα πέντε σε Αχειροποίητο, ένα στα δύο σε Παν. Χαλκέων κι ένα στα τρία σε Γρηγ. Παλαμά) και ανατολικά (τα δέκα τμήματα που δεν κέρδισε ο Πατρίκιος σε Ανάληψη, Αγ. Τριάδα, Αγ. Ιωάν. Χρυσόστομο και Αγ. Ελευθέριο, καθώς και το ένα στον Αγ. Φανούριο). Τέλος, ο υποψήφιος του Κέντρου κέρδισε από ένα τμήμα στις ενορίες Λαοδηγήτριας, Πρ. Ηλία, Αγ. Αικατερίνης και Δώδεκα Αποστόλων και δύο από τα τρία του Γρηγ. Παλαμά.
Οι δύο αντίπαλοι
Και οι δύο υποψήφιοι ήταν μάλλον αρκετά γνωστοί τόσο στη Θεσσαλονίκη, όσο και στο πανελλήνιο. Ο Μηνάς Πατρίκιος δεν ήταν απλώς τέως βουλευτής αλλά και τέως δήμαρχος, με μια εξαιρετικά περιπετειώδη θητεία. Στις πρώτες δημοτικές εκλογές μετά την ένταξη της Θεσσαλονίκης στο ελληνικό κράτος (25.10.1925), ο άγνωστος -ακόμη- πρόσφυγας δικηγόρος ήρθε πρώτος σε ψήφους (5.279 - 30%), ξεπερνώντας πολλούς γνωστούς Μπαγιάτηδες παράγοντες (Κ. Αγγελάκης, Π. Συνδίκας, Ν. Γερμανός κ.α.). Τον είχαν στηρίξει το Εργατικό Κέντρο, η Ομοσπονδία Ισραηλιτικών Λαϊκών Συνοικισμών, η Ένωση Παλαιών Πολεμιστών και η Ανωτάτη Επιτροπή Προσφύγων (Παμπροσφυγική), της οποίας επικεφαλής ήταν ο ίδιος ο Πατρίκιος. Όμως ο δικτάτορας, τότε, Πάγκαλος συνεπικουρούμενος από τους πολιτευτές (τόσο του Λαϊκού όσο και του Κόμματος Φιλελευθέρων), ακύρωσε τις εκλογές -παρά τις δημόσιες δηλώσεις του νικητή ότι δεν ήταν κουμμουνιστής (με το ψηφοδέλτιο του είχαν εκλεγεί βέβαια και τρία μέλη του ΚΚΕ). Έτσι στις 20.12.1925 έγιναν νέες εκλογές τις οποίες ξανακέρδισε πανηγυρικά ο Μ. Πατρίκιος (αύξησε τις ψήφους του σε 7.355 και ξεπέρασε το 50%, αν και η συμμετοχή ήταν μικρότερη από την ήδη μικρή της πρώτης φοράς). Πριν όμως συγκληθεί το νέο δημοτικό συμβούλιο, κυβερνητικό διάταγμα (8.2.1926) “εκκαθάρισε” επτά συμβούλους της πλειοψηφίας ως κομμουνιστές και τους αντικατέστησε με συμβούλους της μειοψηφίας! Ο νέος δήμαρχος, μετά από αμφιταλαντεύσεις κι απειλές, αποδέχτηκε το γεγονός, παρέμεινε στη θέση του και υποδέχτηκε τον Πάγκαλο στην τελετή εγαινιασμού των υπονόμων της πόλης (21.2.1925). Αυτό προκάλεσε την οργή πολλών οπαδών του και του ΚΚΕ, αλλά δεν διάσωσε ούτε καν τη θέση του, καθώς λίγες μέρες πριν από την ανατροπή της, από το κίνημα του Γ. Κονδύλη (22.8.1925), η δικτατορία του Πάγκαλου απέπεμψε τον Πατρίκιο από τη θέση του δημάρχου. Επανήλθε στις 23.6.1927, ήδη κατηγορούμενος για ατασθαλίες (στη σχετική δίκη αθωώθηκε) αλλά αποπέμφθηκε ξανά στις 9.6.1929. {Για περισσότερα βλ. Ευάγγελος Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος και ο Μεσοπόλεμος στη Θεσσαλονίκη, University Studio Press – Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 2010, σ. 201-287.}
Στη συνέχεια ο Μ. Πατρίκιος, που ήδη είχε προσπαθήσει να δημουργήσει δικό του κόμμα (το Αγροτικό Ριζοσπαστικό Κόμμα, το οποίο όμως συνετρίβη στις βουλευτικές εκλογές του 1926), {Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος..., ό.π., σ. 622.} ήταν υποψήφιος δήμαρχος σ' όλες τις σχετικές αναμετρήσεις έχοντας ένα ποσοστό τουλάχιστον της τάξης του 20% “στο τσεπάκι του”. Στις επόμενες δημοτικές εκλογές (4.8.1929 και 29.9.1929) κατέβηκε επικεφαλής της Αριστερής Παράταξης αλλά ήρθε δεύτερος την πρώτη Κυριακή (6.656 ψ. - 21,85%) και τρίτος τη δεύτερη (6.168 ψ. - 21,89%), χάνοντας από τον, αστό και μοναρχικό, Νικόλαο Μάνο (το ΚΚΕ είχε υποστηρίξει τον Κώστα Θέο, καπνεργάτη και πρώην βουλευτή του κόμματος, ο συνδυασμός του οποίου πήρε πολύ λιγότερες ψήφους απ' αυτόν του Πατρικίου και τις δύο Κυριακές, ενώ δεν έλειψαν και οι αψιμαχίες -κι όχι απλώς λεκτικές- μεταξύ των οπαδών των δύο αριστερών συνδυασμών). Κατόπιν το 1930, έχοντας την υποστήριξη της Δημοκρατικής Ενώσεως του Αλ. Παπαναστασίου, ήταν τρίτος (6.932 ψ. - 19,89%) και το 1934, ως υποψήφιος όλων των βενιζελικών ήρθε δεύτερος (12.666 ψ. - 38,15%). Σ' όλες αυτές τις εκλογές κέρδιζε πάντα στα εκλογικά τμήματα των προσφυγικών συνοικισμών. {Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος..., ό.π., σ. 322, 348, 491, 568.} Μεταπολεμικά εκλέχτηκε βουλευτής της ΕΠΕΚ (Μάρτιος 1950) και στη συνέχεια τρίτος αντιπρόεδρος της Βουλής. Επανεκλέχτηκε στις βουλευτικές εκλογές του Σεπτεμβρίου 1952 και για ένα μήνα διετέλεσε υπουργός Παιδείας (11.9-11.10.1952). Παράλληλα, βέβαια, συμμετείχε και στις πρώτες μεταπολεμικές δημοτικές εκλογές τον Απρίλιο του 1951. Ως επικεφαλής της Δημοκρατικής Προοδευτικής Παρατάξεως, που στήριζαν η ΕΠΕΚ και το Σ.Κ.-Ε.Λ.Δ. (Σοσιαλιστικό Κόμμα – Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας) του Αλ. Σβώλου, ήρθε τρίτος με 21,6% των ψήφων, πίσω από την Ηνωμένη Παράταξη (49,8%, από αυτήν προήλθε ο δήμαρχος Π. Πετρακάκης και τη στήριζαν πέντε κόμματα της Δεξιάς και του Κέντρου) και τη Δημοκρατική Συνεργασία του Θ. Θεοφυλάκτου (28,6%, με τη στήριξη της Ένωσης Δημοκρατικών Αριστερών, του Κόμματος Αριστερών Φιλελευθέρων και, ανεπίσημα, του ΚΚΕ). {Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος..., ό.π., σ. 622-623 & Η. Νικολακόπουλος, Η καχεκτική δημοκρατία..., ό.π., σ. 129.}
Αλλά και ο έτερος διεκδικητής της δημαρχίας στις 28 Νοεμβρίου 1954 ήταν αυτό που αποκαλούμε “βίος και πολιτεία”. {Τα περισσότερα στοιχεία για τον Γκοτζαμάνη προέρχονται από το βιογραφικό έργο του Ιάκωβου Δ. Μιχαηλίδη, Σωτήριος Γκοτζαμάνης: Ο άνθρωπος, ο πολιτικός, ο μύθος, Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2001. Η έκδοση αυτή χρηματοδοτήθηκε από την Ιστορική και Λαογραφική Εταιρεία Γιαννιτσών “Ο Φίλιππος”.} Ο, γεννημένος στα Γιαννιτσά, γιατρός Σωτήριος Γκοτζαμάνης εκλέχτηκε βουλευτής το 1915 με το τοπικό Λαϊκό Κόμμα Θεσσαλονίκης (μαζί με τους Γεώργιο Μπούσιο και Φίλιππο Δραγούμη). Τον Ιούνιο του 1918 εξορίστηκε στην Κρήτη ως αντιβενιζελικός, απ' όπου επέστρεψε το επόμενο έτος και συμμετείχε σε σχεδιασμό πραξικοπήματος εναντίον του Ε. Βενιζέλου (“δεν βλέπει άλλη λύση παρά την στρατιωτική επανάσταση”, σημειώνει στο Ημερολόγιο του ο φίλος του Φ. Δραγούμης). {Φίλιππος Στεφάνου Δραγούμης, Ημερολόγιο. Διχασμός 1916-1919, Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 1995, σ. 321.} Στις εκλογές του Νοεμβρίου 1920 εκλέγεται πάλι βουλευτής με το, πανελλήνιο, Λαϊκό Κόμμα, ενώ δύο χρόνια αργότερα -ήδη θαυμαστής του Μουσσολίνι- αναφέρει στο βιβλίο του Κοινωνικαί τάξεις και πολιτικά κόμματα πως ο κοινοβουλευτισμός “παρουσιάζεται ως οργανισμός νοσών εν χρεωκοπία και εις αυτάς ακόμη τας πλέον προηγμένας χώρας” και γι' αυτό ζητά “να οργανωθεί ένα νέου τύπου αντιβενιζελικό κόμμα, στηριγμένο στη μαζική κινητοποίηση κι εφοδιασμένο με ιδεολογικές βάσεις οι οποίες παρέπεμπαν στις συνδικαλιστικές τάσεις που συνέκλιναν την ίδια εποχή στον ιταλικό φασισμό”. {Σπύρος Μαρκέτος, Πώς φίλησα τον Μουσσολίνι! Τα πρώτα βήματα του ελληνικού φασισμού, τ.1, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2006, σ. 95.} Ο Γκοτζαμάνης θα διατελέσει δήμαρχος Γιαννιτσών και θα είναι ο υποψήφιος των Λαϊκών στις δημοτικές εκλογές Θεσσαλονίκης τον Δεκέμβριο του 1930. Σ' αυτές θα ξεπεράσει τον Πατρίκιο -στην πρώτη μεταξύ τους δημοτική αναμέτρηση- με 8.396 ψήφους (26,11%), αλλά θα είναι δεύτερος πίσω τον Χαρίσιο Βαμβακά, υποψήφιο των βενιζελικών, που με 13.367 ψήφους (41,57%) θα εκλεγεί δήμαρχος. {Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος..., ό.π., σ. 491.} Στις 25.9.1932 εκλέγεται βουλευτής καταλαμβάνοντας την πρώτη θέση στον τοπικό συνδυασμό του Λαϊκού Κόμματος με 5.273 σταυρούς και διορίζεται υπουργός Προνοίας. Λίγους, όμως, μήνες αργότερα (5.3.1933) αποτυγχάνει στις επόμενες βουλευτικές εκλογές κι ακολούθως προσπαθεί, ανεπιτυχώς και πάλι, να διαδεχθεί τον Φίλιππο Δραγούμη στη θέση του γενικού διοικητή Μακεδονίας. Κατόπιν συγκροτεί δικό του κόμμα, τη Μακεδονική Ένωση, η οποία συμμετέχει στις εκλογές (9.6.1935, οι Φιλελεύθεροι απείχαν) μόνο στις περιφέρειες Θεσσαλονίκης (20.000 ψήφοι, 26,79%), Πέλλας (σχεδόν 7.500 ψήφοι, 45,18%) και Κιλκίς (πάνω από 2.000 ψήφοι, 21,03%). Παρά τα υψηλά αυτά τοπικά ποσοστά το κόμμα δεν εκλέγει κανένα βουλευτή εξαιτίας του απολύτως πλειοψηφικού συστήματος. Στις επόμενες -και τελευταίες πριν τη δικτατορία του Μεταξά- εκλογές (26.1.1936), που γίνονται με πιο αναλογικό σύστημα, το Μεταρρυθμιστικό Εθνικό Κόμμα (όπως μετονομάστηκε η Μακεδονική Ένωση) παίρνοντας σχεδόν 18.000 ψήφους (1,44% πανελλαδικά), κερδίζει τέσσερις έδρες στο κοινοβούλιο, μία από τις οποίες καταλαμβάνει ο αρχηγός του. {Ιάκ. Μιχαηλίδης, Σωτήριος Γκοτζαμάνης..., ό.π., σ. 47-49.} Στις προεκλογικές του εκστρατείες ο Γκοτζαμάνης εκφράζει έναν εθνικιστικό τοπικισμό, κατηγορώντας τις κυβερνήσεις των Αθηνών για εγκατάλειψη, ζητώντας αποκέντρωση, καθώς και περισσότερους διορισμούς των κατοίκων της Μακεδονίας. Δεν έχει πρόβλημα, μάλιστα, να επικοινωνήσει με ψηφοφόρους των νομών αυτών στη γλώσσα που καταλαβαίνουν καλύτερα, την “ανύπαρκτη” σλαβομακεδονική, γεγονός που προκαλεί υποψίες και κατηγορίες εναντίον του παρά τα “εγνωσμένα κοινωνικά” του “φρονήματα” (“δεν είναι δυνατόν να αμφισβητήση τις τον Εθνισμόν του κ. Γκοτζαμάνη” γράφει -σε “άπταιστα” ελληνικά- ο Πελοποννήσιος δάσκαλος Γ. Παπαδόπουλος, σε σχετική αναφορά του, που καταγγέλλει “τα κατώτερα όμως κομματικά όργανα αυτού”, ενώ ανάλογες είναι και οι υπηρεσιακές εκτιμήσεις των αξιωματικών του 30ου Συντάγματος Πεζικού που έδρευε τότε στην Έδεσσα). Στις αρχές του 1939 στέλνει στον Ι. Μεταξά “Υπόμνημα περί μειονοτήτων και αφομοιώσεως πληθυσμών” στο οποίο, χωρίς να αμφισβητεί την “αναγκαιότητα” εξάλειψης της σλαβογλωσσίας, ασκεί μια διακριτική κριτική στην “υπερβολική” βία των οργάνων της τάξεως και προτείνει πιο ήπια μέσα όπως η δημιουργία περισσοτέρων σχολείων και οικοτροφείων, η προώθηση των μικτών γάμων και η εκπλήρωση της στρατιωτικής θητείας των κατοίκων της Μακεδονίας σε μονάδες της νότιας Ελλάδας. {Τάσος Κωστόπουλος, Η απαγορευμένη γλώσσα: Κρατική καταστολή των σλαβικών διαλέκτων στην ελληνική Μακεδονία, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 4η έκδ., 2008, σ. 158-159, 169 & Ιάκ. Μιχαηλίδης, Σωτήριος Γκοτζαμάνης..., ό.π., σ.52-53.}
Η κορύφωση της πολιτικής καριέρας του Γιαννιτσιώτη γιατρού θα έρθει τα αμέσως επόμενα χρόνια. Ο Σ. Γκοτζαμάνης βρίσκεται εξόριστος στην Άνδρο από το καλοκαίρι του 1939, απ' όπου επιστρέφει μετά την κατάρρευση του μετώπου και την είσοδο στη χώρα των στρατευμάτων κατοχής, προς τα οποία τρέφει θερμά αισθήματα. “Είναι ευτύχημα”, διακηρύσσει σε άρθρο του στη ναζιστική εφημερίδα της Θεσσαλονίκης Νέα Ευρώπη (28.5.1941), “ότι η όλη συμπεριφορά των αρχών κατοχής παρέχει την βεβαιότητα ότι με την συνεργασία και την ενίσχυσίν των θα δυνηθώμεν να επιτύχωμεν την θεραπείαν των κακών και την ανόρθωσιν της Ελλάδος”. Δυο μέρες πριν έχει εισέλθει στην πρώτη κατοχική κυβέρνηση της Ελληνικής Πολιτείας, υπό τον στρατηγό Γ. Τσολάκογλου, μετά από πιέσεις των ιταλικών αρχών, αναλαμβάνοντας το υπουργείο Οικονομικών. Μερικούς μήνες αργότερα (24.3.1942) φθάνει στο απόγειό του, όταν -με σκοπό “το συντονισμό του επισιτισμού”- αναλαμβάνει επιπλέον τα υπουργεία Γεωργίας, Εθνικής Οικονομίας, Επισιτισμού και Εργασίας. {Νίκος Παπαναστασίου, “Δωσίλογοι εναντίον μεταξικών “δωσιλόγων και καταχραστών”. Η θεσμική ασυνέχεια της κατοχικής κυβέρνησης Τσολάκογλου” στο Ιακ. Μιχαηλίδης, Ηλ. Νικολακόπουλος, Χάγκ. Φλάισερ (επ.), “Εχθρός” εντός των τειχών: Όψεις του Δωσιλογισμού στην Ελλάδα της Κατοχής, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 4η εκδ., 2008, σ. 111.} Ουσιαστικά είναι ο πρώτος τη τάξει υπουργός καθώς, δεν πρέπει να ξεχνάμε, ότι στις κυβερνήσεις της Ελληνικής Πολιτείας δεν υπήρχαν χαρτοφυλάκια Εξωτερικών και Άμυνας. Και βέβαια είναι πολύ δραστήριος: “τα κυβερνητικά στελέχη, με επικεφαλής τους Τσολάκογλου και Γκοτζαμάνη, όργωσαν στην κυριολεξία, από τον Απρίλιο ως τον Αύγουστο του 1942, την επαρχιακή Ελλάδα, από την Νιγρίτα ως την Κρήτη, για να επιβλέψουν την πορεία της επιχείρησης [καταμέτρηση της αγροτικής παραγωγής, της επεξεργασίας της και των καλλιεργημένων εκτάσεων]”. Επίσης εκδίδει διάταγμα που απαγορεύει τον θερισμό χωρίς σχετική άδεια των αρχών κατοχής. {Γιώργος Μαργαρίτης, Προαγγελία θυελλωδών ανέμων...: Ο πόλεμος στην Αλβανία και η πρώτη περίοδος της Κατοχής, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2009, σ. 320, 322.} Παράλληλα, θα έχει την τύχη να συναντήσει το ίνδαλμά του κατά τη διάρκεια της σύντομης επίσκεψης του Μπενίτο Μουσσολίνι στην Αθήνα (20.6.1942), ενώ θα πραγματοποιήσει επίσημη περιοδεία στις πρωτεύουσες του Άξονα (Βερολίνο 20.9-2.10 και Ρώμη 2.10-23.10.1942). Τέλος δεν ξεχνάει τη Θεσσαλονίκη και με παρέμβασή του ο δεύτερος κατοχικός πρωθυπουργός Κ. Λογοθετόπουλος υπογράφει νομοθετικό διάταγμα “περί παραχωρήσεως χώρου του Δημοσίου εις το Σωματείον Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών”, στο σημείο που υψώνεται το κτίριο της Ε.Μ.Σ. στη, σημερινή, οδό Εθν. Αμύνης απέναντι από τη Λέσχη Αξιωματικών Φρουράς Θεσσαλονίκης (και τη “Βεντέτα” για τους φιλομαθείς). Σε ανταπόδοση αυτής της ενέργειας το δ.σ. της ΕΜΣ, εκφράζοντας την ευγνωμοσύνη του, ανακηρύσσει τον Γκοτζαμάνη μεγάλο ευεργέτη και αναρτά τη φωτογραφία του στην πινακοθήκη του ιδρύματος. Τον Μάρτιο του 1943 θα παραιτηθεί και το 1944 θα διαφύγει, πράττοντας σοφά, στην Ελβετία και μετά, από το 1945, στην Ιταλία. Τον Φεβρουάριο του ίδιου έτους, εξάλλου, στη δίκη των δωσιλόγων μελών των κατοχικών κυβερνήσεων καταδικάζεται, ερήμην, εις θάνατον, αλλά δεν θα περάσει ούτε μια μέρα στη φυλακή, καθώς θα παραμείνει στο εξωτερικό από το οποία θα επιστρέψει τον Νοέμβριο του 1952, αφότου η κυβέρνηση Πλαστήρα με σχετικό νόμο έχει εξαλείψει την ποινή του. {Ιάκ. Μιχαηλίδης, Σωτήριος Γκοτζαμάνης..., ό.π., σ. 66, 71, 75, 77.} Ακριβώς δύο χρόνια μετά θα έχει το θράσος να διεκδικήσει την ψήφο των Θεσσαλονικέων και, απρόσμενα, να βρεθεί κοντά στην κατάληψη του δημαρχιακού θώκου.
Ο δεύτερος γύρος
Καθώς στις περισσότερες μεγάλες πόλεις οι εκλογές είχαν κριθεί από την πρώτη Κυριακή (από μια πρώτη ματιά στις εφημερίδες φαίνεται ότι η μεγαλύτερη πόλη, μετά τη Θεσσαλονίκη, όπου υπήρξε δεύτερος γύρος ήταν οι Σέρρες, όπου κι εκεί νίκησε τελικά ο υποψήφιος της Κεντροαριστεράς), το ενδιαφέρον επικεντρώθηκε στις εξελίξεις στη συμπρωτεύουσα. Ο πρόεδρος της ΕΔΑ Ιωάννης Πασαλίδης, σε δηλώσεις του αμέσως μετά τον πρώτο γύρο, αφού αναφερόταν στην προεκλογική παρέμβαση της αστυνομίας “εις δε την Θεσσαλονίκην, εις τας παραμονάς των εκλογών, εδόθη διαταγή, για ομαδικές συλλήψεις αδειούχων εξορίστων με σκοπό βέβαια να εντείνουν τη φοβία”, συνέχιζε θέτοντας το δίλημμα στους εκλογείς: “Έτσι στην εκλογή της Κυριακής που θα έχη μεγάλη σημασία για τη δημοκρατία, μπαίνει πλέον το πολιτικό ζήτημα οξύτερο στη Θεσσαλονίκη... Εκείνοι που θεωρούν τον εαυτό τους δημοκράτη και φιλελεύθερο, δεν μπορούν πλέον να μένουν ουδέτεροι σ' αυτόν τον αγώνα. Θα πάρουν καθαρά θέσι ή με τον Πατρίκιο ή με τον Γκοτζαμάνη”. {Μακεδονία, 23.11.1954.}
Και πράγματι δημιουργούνται συνθήκες έντονης πόλωσης καθώς οι δύο υποψήφιοι εκφράζουν τα άκρα του πολιτικού φάσματος, εκείνη την εποχή. Ο Μ. Πατρίκιος δηλώνει πως “η Θεσσαλονίκη είναι και θα παραμείνη φρούριον της Δημοκρατίας και της εθνικής αξιοπρέπειας”, {Μακεδονία, 24.11.1954.} ενώ ο Σ. Γκοτζαμάνης αναφέρει ότι “ο αγών δεν είναι δημοτικός, αλλ' εθνικός... διότι εις την Θεσσαλονίκην είναι περισσότερον αισθητοί οι κίνδυνοι από τας συνεπείας του κομμουνισμού παρά εις τα Αθήνας και τα άλλα κέντρα”, {Μακεδονία, 27.11.1954.} παίζοντας το γνωστό του χαρτί του αντικομμουνιστικού και σωβινιστικού τοπικισμού. “Με φανατισμόν θα διεξαχθή η επαναλητπική ψηφοφορία” τιτλοφορεί το πρωτοσέλιδό της η Μακεδονία (25.11) και “παίρνουν φωτιά” τα εκλογικά κέντρα, που της μεν Δημοκρατικής Ενότητας βρίσκεται στο “Καφέ Καμάρα” (Εγνατίας 140) του δε Γκοτζαμάνη στα “Ν. Ηλύσια” (Λ. Σοφού, στην περιοχή Κολόμβου).
Πριν την πρώτη Κυριακή των εκλογών ο Ο. Παπαβασιλείου (υποψήφιος των Φιλελευθέρων) προσπάθησε να κερδίσει ψήφους αναφερόμενος στις αντιπεραθέσεις της Αριστεράς με τον Πατρίκιο {Μακεδονία 8.11.1954}, ενώ κύκλοι της ΕΠΕΚ χαρακτήριζαν τον υποψήφιο της Αριστεράς “αποστάτη της ΕΠΕΚ” κι ανέσυραν μια -μόλις προ τριών ετών- προκήρυξη της ΕΔΑ στην οποία ο τωρινός της υποψήφιος αποκαλούνταν “διασπαστής των αγώνων της εργατικής τάξης”.{Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος..., ό.π., σ. 624.} Αλλά καθώς κυλούσε η ενδιάμεση εβδομάδα η πλειοψηφία των κεντρώων παραγόντων και ψηφοφόρων στρεφόταν προς τον Πατρίκιο. Έτσι, η ΕΠΕΚ τάσσεται με επίσημη ανακοίνωση υπέρ του Πατρικίου {Μακεδονία, 25.11.1954.} κι έρχονται στην πόλη για να στηρίξουν τον προεκλογικό του αγώνα, ο Σβώλος (συναρχηγός του ΔΚΕΛ), ο Παπαπολίτης (μέλος της διοικούσας επιτροπής της ΕΠΕΚ), ο Ρέντης (από την Προοδευτική Ένωση), ο Χατζηγιάννης (νέος δήμαρχος Λάρισας) κι άλλοι πολιτευτές. Παράλληλα κι η Μακεδονία, που στον πρώτο γύρο είχε υποστηρίξει Παπαβασιλείου, στηρίζει πλέον Πατρίκιο.
Από την άλλη πλευρά τον Γκοτζαμάνη στηρίζει η εφημερίδα Το Φως, κατηγορώντας τον αντίπαλό του ως “όργανο της Μόσχας” {Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος..., ό.π., σ. 625.} και η λέσχη Θεσσαλονίκης του Λαϊκού Κόμματος {Μακεδονία, 27.11.1954.} (που έπνεε, βέβαια, τα λοίσθια καθώς στις βουλευτικές εκλογές του 1952 είχε κατεβάσει υποψήφιους σε τέσσερις μόνο περιφέρειες, είχε ξεπεράσει μόλις το 1% των ψήφων και δεν είχε κερδίσει καμία έδρα). {Η. Νικολακόπουλος, Η καχεκτική δημοκρατία..., ό.π., σ. 165.} Ήταν, όμως, φανερό ότι η είσοδος του δωσίλογου υπουργού στον δεύτερο γύρο προκαλούσε αμηχανία στους δεξιούς ψηφοφόρους. Ακόμη κι οι φιλομοναρχικοί πρέπει να ένιωθαν μουδιασμένοι καθώς στη διάρκεια της Κατοχής ο Γκοτζαμάνης είχε δημοσιεύσει (25.9.1941) στην εφημερίδα Πρωινός Τύπος το περίφημο άρθρο “Σώπα Γεώργιε”, με το οποίο στρεφόταν κατά του βασιλιά που είχε διαφύγει με τις βρετανικές δυνάμεις στην Αίγυπτο.{Ιάκ. Μιχαηλίδης, Σωτήριος Γκοτζαμάνης..., ό.π., σ. 71.} Έτσι έκαναν την εμφάνισή τους σενάρια περί αντικατάστασης του Γκοτζαμάνη με άλλο συναγερμικό υποψήφιο, {Μακεδονία, 25.11.1954.} που παρέμειναν, τελικά, στα χαρτιά. Καθώς γινόταν φανερό ότι το παιχνίδι χανόταν, το παρακράτος έκανε μια τελευταία προσπάθεια χρησιμοποιώντας την προσφιλή του μέθοδο της προβοκάτσιας. Η ΕΠΕΚ και το Κόμμα Φιλελευθέρων κατήγγειλαν την εμφάνιση πλαστών προκηρύξεων με τις υπογραφές τους που εμφάνιζαν τα δύο κόμματα του Κέντρου να τάσσονται υπέρ του Γκοτζαμάνη. {Μακεδονία, 27.11.1954.}
Την ημέρα της εκλογής η Μακεδονία προέβλεπε εύκολη επικράτηση του Μ. Πατρικίου, καθώς εκτός από τη διαφορά υπέρ του από τον πρώτο γύρο θεωρούσε ως δεδομένο “ότι αι 28.331 αυταί ψήφοι [των συνδυασμών Παπαβασιλείου και Πετρακάκη] είναι κατά 90% αντισυναγερμικοί ψήφοι, ψήφοι δηλαδή Φιλελευθέρων, Επεκικών και Κρητών”. Η καταμέτρηση των ψήφων δικαίωσε την πρόβλεψη της εφημερίδας, αν κι όχι σε τόσο απόλυτο βαθμό. Ο Μηνάς Πατρίκιος πέτυχε μια ευρεία κι άνετη νίκη με 41.310 ψήφους (56,62%) έναντι 31.652 ψήφων (43,38%) του Σωτήριου Γκοτζαμάνη.{Μακεδονία, 30.11.1954.} Όπως, όμως, φαίνεται από τη σύγκριση των δύο εκλογικών αποτελεσμάτων οι ψηφοφόροι των συνδυασμών που αποκλείστηκαν από τη δεύτερη Κυριακή μοιράστηκαν περίπου εξίσου μεταξύ των δύο υποψηφίων. Σύμφωνα με τα δημοσιευμένα αποτελέσματα ο Πατρίκιος κέρδισε 61 εκλογικά τμήματα (37 ανδρών και 24 γυναικών), ο Γκοτζαμάνης 38 (μισά-μισά ανδρών-γυναικών) και σ' ένα τμήμα υπήρξε ισοψηφία. Από μια περαιτέρω ανάλυση φαίνεται κι ο έντονα ταξικός χαρακτήρας της ψήφου. Έτσι, ο δωσίλογος κερδίζει με διαφορά στην περιοχή εντός των τειχών (56,8%) και οριακά στην Ανατολική Θεσσαλονίκη (50,7%), ενώ το “παλλαϊκό μέτωπο” κυριαρχεί στη Δυτική Θεσσαλονίκη (63,4%), στην Άνω Πόλη (67,7%) και στους συνοικισμούς Τούμπας-Χαριλάου (67,8%).{Ευ. Χεκίμογλου, Ο Νικόλαος Μάνος..., ό.π., σ. 625.}
Ο επίλογος των εκλογών γράφεται τις παραμονές των Χριστουγέννων στα δικαστήρια. “Απερρίφθησαν αι ενστάσεις του κ. Ον. Παπαβασιλείου και ανεκηρύχθη ο κ. Πατρίκιος”, αναφέρει στο πρωτοσέλιδό της η Μακεδονία στις 24 Δεκεμβρίου 1954.
ΠΗΓΕΣ
Εφημερίδες
- Μακεδονία, 1954
- Το Βήμα, 1954
Βιβλία
- Δραγούμης Φίλιππος, Ημερολόγιο. Διχασμός 1916-1919, Δωδώνη, Αθήνα-Γιάννινα, 1995.
- Κωστόπουλος Τάσος, Η απαγορευμένη γλώσσα: Κρατική καταστολή των σλαβικών διαλέκτων στην ελληνική Μακεδονία, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 4η έκδ., 2008.
- Μαργαρίτης Γιώργος, Προαγγελία θυελλωδών ανέμων...: Ο πόλεμος στην Αλβανία και η πρώτη περίοδος της Κατοχής, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2009.
- Μαρκέτος Σπύρος, Πώς φίλησα τον Μουσσολίνι! Τα πρώτα βήματα του ελληνικού φασισμού, τ.1, Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2006.
- Μιχαηλίδης Ιάκωβος, Σωτήριος Γκοτζαμάνης: Ο άνθρωπος, ο πολιτικός, ο μύθος, Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2001.
- Νικολακόπουλος Ηλίας, Η καχεκτική δημοκρατία: Κόμματα και εκλογές, 1946-1967, Πατάκης, Αθήνα, 6η εκδ., 2010.
- Παπαναστασίου Νίκος, “Δωσίλογοι εναντίον μεταξικών “δωσιλόγων και καταχραστών”. Η θεσμική ασυνέχεια της κατοχικής κυβέρνησης Τσολάκογλου” στο Ιακ. Μιχαηλίδης, Ηλ. Νικολακόπουλος, Χάγκ. Φλάισερ (επ.), “Εχθρός” εντός των τειχών: Όψεις του Δωσιλογισμού στην Ελλάδα της Κατοχής, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 4η εκδ., 2008.
- Χεκίμογλου Ευάγγελος, Ο Νικόλαος Μάνος και ο Μεσοπόλεμος στη Θεσσαλονίκη, University Studio Press – Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Θεσσαλονίκη, 2010.
